Dit eerste nummer van jaargang 43 van Filosofie & Praktijk wordt geopend door Jürgen Habermas met zijn bijdrage “Gedachten en hypothesen over een nieuwe structurele verandering van de politieke publieke sfeer”. Deze publicatie, voor Filosofie & Praktijk vertaald door Leon Pijnenburg, verscheen onlangs in een speciaal themanummer van het tijdschrift Leviathan, waarin verschillende auteurs hun licht lieten schijnen op de nieuwe structurele veranderingen van de politieke openbaarheid. Daarmee is de ‘klassieker’ van  Jürgen Habermas, Strukturwandel der Öffentlichkeit, (Neuwied 1962; Nederlandse vertaling: De structuurverandering van het publieke domein. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2015) opnieuw uitgangspunt voor discussie. In dit F&P-nummer niet de volledige discussie, maar wel de uitgebreide bijdrage van Habermas naar aanleiding van het boek waarvan hij laat weten dat het in termen van verkoop “hoewel het mijn eerste was, tot op heden mijn meest succesvolle gebleven” is, maar waarvan hij een veel belangrijker gevolg constateert, namelijk “binnen de sociale wetenschappen kreeg het politieke concept van de ‘publieke sfeer’ zo wel een plaats in een bredere sociaal-structurele context.” En dat geldt ook nog vandaag de dag.

 

De volgende bijdrage aan dit nummer, “Op het spoor van natuurbeleving en cultuuroverdenking aan de hand van Ton Lemaire. Een overzicht” door Petran Kockelkoren, bevat de tekst van zijn rede ter gelegenheid van de uitreiking van de Kasteel Groeneveld Prijs in oktober 2021. Deze prijs wordt toegekend aan “een persoon of organisatie die zich uitzonderlijk heeft ingespannen voor de bewustwording van natuur en landschap voor huidige en toekomstige generaties”. En die persoon was Ton Lemaire. Na zijn bekkende Filosofie van het Landschap publiceerde Uitgeverij Ambo nog een twintigtal boeken van Ton Lemaire, waarin telkens de verhouding van cultuur en natuur centraal staat. Petran Kockelkoren kijkt terug: “Al tijdens mijn studietijd aan de Faculteit Filosofie in Groningen in de jaren zeventig heb ik de vormende invloed ondervonden van zijn baanbrekende boeken. Deze hebben mij - en vele generatiegenoten met mij - op het spoor gezet van natuurbeleving en cultuuroverdenking.”

Daarna presenteert Dick Willems met zijn bijdrage “Zorg, technologie, ethiek: het goede blijven leren” een bewerking van zijn afscheidsrede als hoogleraar Medische Ethiek aan de Universiteit van Amsterdam, gehouden op 24 september 2021. Hij beschrijf in zijn bewerkte rede wat de medische ethiek naar zijn idee in de afgelopen achttien jaar geleerd heeft. En daarbij neemt hij “geleerd” in de inderdaad dubbele betekenis van onderwezen en opgestoken. Hij bespreek achtereenvolgens de terreinen ‘ondersteuning’, ‘onderzoek’, en ‘onderwijs’, om aan het slot te concluderen: “We moeten ethiek blijven leren maar we moeten ook weer leren om idealen te bedenken, om te dromen.” 

In zijn “Minima Philosophica” gaat Ton Vink nader in op de gang van zaken rond het door de Coöperatie Laatste Wil gepropageerde natrium-azide als middel om tot zelfdoding over te gaan. Hoe zit het met de handel in dit middel en hoe gaan mensen eigenlijk dood als ze dit ‘Middel X’ gebruiken? We zijn inmiddels een aantal arrestaties, aangiftes en doden verder en de vraag wordt dan ook gesteld: moet er niet eens wat gebeuren? Het is mooi om een recht te claimen, maar gaat dat niet gepaard met de plicht om op verantwoorde wijze van zo’n recht gebruik te maken?

 

In zijn bijdrage “Sterven en laten sterven” reageert Kees Hellingman vanuit humanistische hoek op de bijdragen aan het thema ‘voltooid leven’ in het laatste nummer van jaargang 42 van F&P.  Hij geeft zijn beargumenteerde mening over euthanasie en hulp daarbij, en zet dat af tegen de argumentatie in de bijdragen van verschillende auteurs in het genoemde nummer van Filosofie & Praktijk: “Bovendien meen ik dat te vaak (altijd?) een element ontbreekt in de discussies over dit onderwerp: suïcide in de praktijk. Misschien komt dat omdat het wat makkelijker praten is over de zin van het leven, de beschermwaardigheid, of zelfs de heiligheid ervan, zonder het gitzwarte beeld van de suïcide in het achterhoofd. Daarom wil ik ook daarop ingaan.”

 

De rubriek Signalementen vormt zoals gebruikelijk de afsluiting van F&P.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 42 (2021) 4, THEMA:

VOLTOOID LEVEN

Inmiddels heeft de nieuwe regeringsploeg op het bordes gestaan. Een van de hete hangijzers die daarbij op de achtergrond aanwezig waren betreft het concept wetsvoorstel ‘voltooid leven’, ingediend door Pia Dijkstra namens regeringspartij D66. In dit nummer van F&P is er aandacht voor dit thema, met als uitgangspunt de bijdrage “Een liberale, humanistische kritiek op een ‘voltooid leven’-wet” door Kevin Yuill. Op deze tekst van een lezing die Yuill eind vorig jaar hield, volgen korte commentaren van Maarten Verkerk, Ton Vink, Annemarieke van der Woude en Suzanne van den Eynden. Het geheel wordt kort ingeleid door Theo Boer. De teksten van de oorspronkelijk in het Engels gehouden voordrachten zijn naar het Nederlands vertaald, onder toevoeging van enkele voetnoten. 

In zijn Minima Philosophica “De gevolgen van het escapisme voor het natuurbeleid” gaat Jozef Keulartz in op de zich steeds meer opdringende vraag naar de rechtvaardiging van de bijzondere positie die de mens zichzelf toekent ten opzicht van de wereld van dier én plant. Hoe groot mag dat verschil zijn? Hoe klein mag je het maken? 

Een enigszins vergelijkbare thematiek wordt aangesneden in “Ik kan het niet alleen”, de bijdrage aan dit nummer van Jan Bransen. “Het hyper-individualistische mensbeeld dat we ons sinds de Verlichting hebben eigengemaakt staat op gespannen voet met het fundamentele besef dat ieder van ons een buitengewoon klein en kwetsbaar deel is van iets dat ontzaglijk veel groter is dan onszelf, zowel in materiële, sociale als existentiële zin.” En die positie heeft consequenties: “Onze vanzelfsprekende levenstaak– dat ieder van ons het eigen leven op eigen kracht tot een succes moet maken – lijkt niet te realiseren in een wereld die onder crises gebukt gaat: de vluchtelingencrisis, wooncrisis, energiecrisis, coronacrisis, schuldencrisis, volksvertegenwoordigingscrisis, ‘fake news’-crisis, klimaatcrisis.” Ter geruststelling kan Bransen aan de titel van dit artikel: Ik kan het niet alleen toevoegen: “Gelukkig hoef ik het ook niet alleen.”

Daarna blijft ook Michiel Korthals met zijn bijdrage “Het bijzondere van een deugdzaam mens” in dezelfde thematische omgeving. Korthals schreef zijn bijdrage in het kader van een essaywedstrijd die de Vereniging van Ethici in Nederland uitschreef bij gelegenheid van haar 50-jarig bestaan. De opdracht en uitdaging waarop Korthals met zijn prijswinnende essay reageerde, luidde: “schrijf een filosofische verhandeling voor of tegen de claim dat over deugdzame mensen niets boeiends te melden valt”. Zijn bijdrage bevat “een goed tegenvoorbeeld voor de luie uitspraak dat het leven van deugdzame mensen saai en langdradig is”. Immers: “Eén voorbeeld is voldoende om die nergens op gebaseerde universele uitspraak te falsifiëren.” 

 De rubriek Signalementen vormt zoals gebruikelijk de afsluiting van F&P.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 42 (2021) 3, THEMA:

HOOP IN FILOSOFISCH PERSPECTIEF 

Dit derde nummer van F&P in de jaargang 42 is een themanummer, gewijd aan de betekenis van hoop en wordt gevuld door de bijdragen aan het symposium Hoop in filosofisch perspectief georganiseerd door de Vereniging van Ethici in Nederland (VvEN). Het symposium vond plaats op vrijdag 1 oktober 2021 in Utrecht, en aldaar presenteerden Roel Kuiper, Claudia Blöser, Willem Lemmens en Justine van Lawick hun lezingen over hoop.

De verschillende bijdragen aan het symposium worden ingeleid door Heleen Torringa, bestuurslid van de VvEN, in haar introductie “Thema Hoop, of: Waarom je van filosofie kunt houden” en een ander VvEN-bestuurslid, Eric Boot, verzorgt een uitgebreide invulling van de rubriek Minima Philosophica met “Een apologie voor het coronatoegangsbewijs”, tevens relevant voor andere coronamaatregelen. 

Alvorens dit nummer van F&P wordt besloten door de gebruikelijke rubriek “Signalementen” is er nóg een bijdrage van een VvEN-bestuurslid, een boekbespreking “De benen van rabbi Hillel”, een bespreking van De getemde mens. Waar komt (volgens u) onze moraal vandaan?, onder redactie van Martin Harlaar. De bespreking is meer precies van de hand van een voormalig bestuurslid van de VvEN, tevens voormalig redactielid van F&P: Patrick Delaere. Op 2 november j.l. overleed Patrick na een kort en hevig ziekbed op 67-jarige leeftijd. De redactie zal zijn inbreng met zekerheid missen, maar wenst eerst en vooral de familie van Patrick veel sterkte toe met dit verlies dat een voortijdig eind aan veel plannen betekent. Graag verwijst de redactie naar het In Memoriam in dit nummer van F&P, gewijd aan deze Homo viator of “wegaflegger, levenswandelaar, passant”.   

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 42 (2021) 2, THEMA:

OVER VRIJHEID 

Naar aanleiding van Freedom. An unruly history (2020), in Nederlandse vertaling in 2021 verschenen als Vrijheid. Een woelige geschiedenis, van de hand van historica Annelien De Dijn, buigt Cees Maris zich in twee delen over het begrip vrijheid in “Vrijheid: positief / negatief”. Deel I, Liberale vrijheid, geschiedenis en logica, begint met de analyses van het concept van vrijheid van Berlin en Feinberg, gevolgd door de visie van Maris op de geschiedenis en de logica van de liberale vrijheid. In deel II, Democratische versus liberale vrijheid, confronteert hij die visie met De Dijns alternatieve historische narratief en haar ideaal van positieve democratische vrijheid. Deze academische ideeënstrijd mondt uit in de normatieve vraag: wat zijn de argumenten voor en tegen negatieve en positieve vrijheid, en hoe moet je die wegen? Als de stofwolken van deze strijd zijn opgetrokken blijkt: Welke normatieve politieke filosofie de betere is, blijft onderwerp van een open ideeënstrijd waarin het laatste woord nooit zal vallen, maar, aldus Maris,… voorlopig staat de liberale vrijheid op winst. Afwachten dus of de democratische vrijheid in een tweede ronde sterker uit de hoek kan komen. Dit alles met dank aan de academische vrijheid. 

In zijn Minima Philosophica buigt Patrick Delaere zich over “De merkwaardige glans van de hoop”. Zijn vertrekpunt ligt bij filosoof Gabriel Marcel voor wie hopen alleen mogelijk is vanuit een wij: “Want een mens is niet alléén onderweg, maar altijd ook betrokken op anderen. We bouwen onszelf op middels ontmoetingen met anderen. We leven om zo te zeggen zelf in het duister en hebben anderen nodig die ons belichten zodat we onszelf, d.w.z. onze eigen figuur en onze eigen schaduw, kunnen zien.” Maar blijft het ook mogelijk om te hopen wanneer de redenen daarvoor ontbreken? 

Het lijkt een nieuwe trend te worden de staat voor de rechter te dagen. April 2021 was het de beurt voor de Coöperatie Laatste Wil (CLW), samen met een aantal individuele mede-eisers. Doel van de rechtsgang: afschaffing van art. 294 Sr dat hulp bij zelfdoding strafbaar stelt. Ton Vink gaat er nader en kritisch op in, in zijn bijdrage “Zelfdoding: recht op, behulpzaam zijn bij, aanzetten tot. Over artikel 294 Sr, de Coöperatie Laatste Wil, zelfbeschikking en verantwoordelijkheid.” Hij bekijkt, en weegt, in zijn bijdrage eerst een aantal van de argumenten die door de CLW in de dagvaarding naar voren worden gebracht. Hoewel de dagvaarding een interessant overzicht geeft van de huidige stand van zaken op dit vlak, overtuigen de aangevoerde argumenten niet. Daar komt bij dat de CLW door haar eigen optreden – van CLW-leden maar zeker ook van CLW-bestuursleden – de eigen rechtsgang zelf tot zinloosheid veroordeelt. Dat alles betekent niet, zo licht Vink vervolgens nog toe, dat daarom het verbod op hulp bij zelfdoding gehandhaafd moet blijven. Ook hier gaat het over vrijheid: de fundamentele vrijheid van het individu om zelf te bepalen ‘wanneer en op welke wijze zijn leven moet eindigen’. Over een voorstel tot afschaffing c.q. aanpassing van art. 294 Sr moet echter wel beter nagedacht worden. 

Daarna volgen een drietal boekbesprekingen: Michiel Korthals bespreekt De symfonie van de natuur van Koo van der Wal. Kees Hellingman buigt zich over Wat terroristen geloven van Beatrice de Graaf. En Patrick Delaere zorgt voor een actueel retrospectief op The Making of an Elder Culture. Reflections on the Future of America’s Most Audacious Generation van Theodore Roszak. 

De rubriek Signalementen vormt zoals gebruikelijk de afsluiting van F&P.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 42 (2021) 1, THEMA:

ETHISCHE KWESTIES 

Jan Bransen opent dit nummer van F&P met zijn bijdrage “Er is geen vaccin tegen klimaatverandering”. Als het over de coronacrisis gaat, wordt daar doorgaans een tweede crisis mee verbonden, die wij binnenkort toch ook echt eens het hoofd zullen moeten bieden: de klimaatcrisis. Maar Bransen wil duidelijk maken waarom het schadelijk is om de coronacrisis en de klimaatcrisis in één adem te noemen. Als we het coronavirus hebben kunnen verslaan door objectieve kennis te combineren met centrale controle zullen we blijven geloven dat deze aanpak de enig juiste is. We zullen blijven negeren dat in het geval van de klimaatcrisis een aanpak op basis van objectieve kennis en centrale controle in feite juist vruchteloos is. Als het om klimaatbewust handelen gaat, is er sprake van een evidente ‘knowledge-action gap’: we hebben de benodigde kennis maar die weten we niet om te zetten in de benodigde daden. En daar gaat het om.

Ineke Malsch zorgt voor de tweede bijdrage: “Breng narratieve ethiek naar de burger. Techno-ethische sciencefiction verhalen als smaakmaker voor dialoog over keuzes in innovatiebeleid”. In haar artikel worden narratief-ethische toekomstverkenningen van mogelijke ethische gevolgen van technologieontwikkeling geplaatst in de bredere ontwikkeling van beleidsondersteunende toekomstverkenningen. Vervolgens wordt een concreet voorbeeld besproken, waarin een techno-ethisch toekomstverhaal de basis vormt van een rollenspel. Dit spel helpt burgers hun mening te vormen over mogelijke consequenties van technologieontwikkeling en zo de eerste barrière voor burgerparticipatie aan besluitvorming over technologie te slechten: het prikkelen van de nieuwsgierigheid. In het nawoord worden suggesties gedaan voor vervolgstappen om die burgers toegang te geven tot de tafels waar besluitvorming plaatsvindt. 

In april 2020 deed de Hoge Raad uitspraak in een cassatieverzoek-in-het-belang-van-de-wet naar aanleiding van de eerste tuchtrechterlijke-plus-strafrechterlijke vervolging in Nederland van een arts vanwege het honoreren van een verzoek om euthanasie. In zijn bijdrage “Aangeklaagd voor euthanasie, maar wie was daar eigenlijk verantwoordelijk voor?” bespreekt Ton Vink het verhaal van deze gebeurtenis zoals dat door de arts in kwestie in boekvorm is gegoten. Er is voldoende aanleiding voor vragen: Wie is hier verantwoordelijk en waarvoor precies? Wordt een ‘goede dood’ eigenlijk interessant gevonden, of is ‘dood’ ook wel voldoende? Is de schriftelijke wilsverklaring niet eigenlijk een valkuil? Wat wordt er verstaan onder ‘zelfbeschikking’? En wat levert deze soms toch wel dramatische casus nu uiteindelijk op? Zijn met de uitspraak van de Hoge Raad werkelijk alle vragen beantwoord, of toch niet? 

In hun Minima Philosophica “Corona en het goede leven” gaan Cees Maris & Frans Jacobs kritisch in op de argumenten van arts-filosoof Marli Huijer in de NRC van 15 januari dat de lockdown in het kader van Covid-19 disproportioneel is. Hun conclusie: haar argumenten zijn niet goed doordacht. 

Kant is een van de favorieten van Donald Loose, zoals ook blijkt uit zijn nieuwe boek Over vriendschap. De praktische filosofie van Kant (Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2019, 302 pp.). In zijn bijdrage “Amicus Kant, over morele vriendschap” gaat Patrick Delaere er nader op in: Lezingen over filosofische kwesties vanuit kantiaans perspectief monden na een sprankelend eerste deel over de claim of the day dikwijls uit in een hoorcollege over Kants integrale kritische filosofie. Allengs wordt het betoog dan abstracter en krijgt het sermoenachtige trekken. Donald Looses boek vormt hierop geen uitzondering. Kant over vriendschap is zijn onderwerp. Maar vriendschap is het sluitstuk van Kants deugdenleer, en wordt als ingang gebruikt voor een gedegen bespreking van Kants hele praktische filosofie.

In zijn bijdrage “Over Jürgen Habermas, of: Kan een kritische maatschappijtheorie zonder religie?” gaat Pieter Pekelharing de confrontatie aan met Jürgen Habermas en zijn opus magnum getiteld Auch eine Geschichte der Philosophie (Berlin: Suhrkamp, 2019, 1752 pp.). Het werk bestaat uit twee delen: Deel 1, Die okzendentale Konstellation von Glauben und Wissen; Deel 2: Vernünftige Freiheit. Spuren des Diskurses über Glauben und Wissen. Pekelharing concentreert zich daarbij op één aspect van Habermas’ werk: zijn aandacht voor religie. Want hoewel dit boek op het eerste gezicht veel weg heeft van een conventionele geschiedenis van de filosofie – de bekende hoofdfiguren uit de filosofie komen uitvoerig aan bod; de splitsing tussen empirisme en Duits idealisme, tussen Hume en Kant, wordt ampel besproken; sociale, politieke en economische factoren spelen stuk voor stuk een rol – is de hoofdrol in dit werk toch weggelegd voor religie. Maar, in welke vorm of gedaante?   

 Clemens Driessen gaat in zijn bijdrage “Hekken en bomen, hoe te denken over natuur in Nederland” in op de vraag “Waarom moeten we natuur beschermen?” Hij doet dat mede aan de hand van twee recente publicaties van ervaren krachten in de Nederlandse milieuethiek, Martin Drenthen en zijn Hek, de ethiek van de grens tussen boerenland en natuurgebied. (Gorredijk: Noordhoek, 2020) en Jozef Keulartz en diens Boom-mensen. Over nut en nadeel van de humanisering van de natuur. (Gorredijk: Noordhoek, 2020.). Twee boeken, die vanuit verschillende invalshoeken voor een groot publiek de ins en outs van ethische overwegingen rond het Nederlandse natuurbeheer uiteenzetten. Uiteindelijk gaat het erom, aldus Driessen, een cultuur te ontwikkelen die onze gehechtheid aan landschappen en dieren weet te vertalen in radicale actie. 

Floris van den Berg gaat in “Tis but a scratch. Het gevaar van de middenpositie” vervolgens in op het boek Globalisering: ramp of redding? Een speurtocht naar de oorzaken van milieuproblemen en ongelijkheid (Soest: Boekscout, 2020, 196 pp.) door Ton van Rietbergen. Het is belangrijk om de verschillende dimensies of betekenissen van globalisering te onderscheiden. Ten eerste de vraag wat globalisering inhoudt: hoe, wanneer en waar is deze ontstaan? Ten tweede hoe globalisering beoordeeld moet worden. Is het goed of slecht, hoe bepaal je dat en voor wie? Ten derde, als we weten of globalisering (of aspecten daarvan) goed of slecht is, hoe moeten we dan verder? Wie moet dan wat doen? En is er wel een middenpositie mogelijk? 

Tot slot besluit de rubriek Signalementen dit nummer van F&P.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 41 (2020) 4, thema: 

WAAROM NIET LEZEN?

“Waarom niet lezen?” kun je uiteraard op meer dan één manier lezen. Het zou uitleg kunnen geven over de redenen om niet te lezen. En aanbevelen om daarvoor in de plaats alle praatshows op de televisie te bekijken. Het zou echter ook kunnen uitleggen waarom je niet zou lezen in plaats van alle praatshows op televisie te bekijken. Hoe dan ook, voorafgegaan door een toelichtend ‘woord vooraf’ van Leon Pijnenburg die voor de vertaling zorgde, volgt de bijdrage van Jürgen Habermas “Waarom niet lezen?” 

Vervolgens breekt Patrick Delaere een lans voor het lezen van “een schrijver van buitencategorie proza, die meer literaire prijzen won dan welke andere auteur ook, en die samen met William Faulkner de ruggengraat vormde van de 20^ste eeuwse Amerikaanse literatuur, volgens collega schrijver Philip Roth.” Daar komt nog als extra reden bij dat veel mensen onder de veertig de romancier en hoogleraar Saul Bellow – want om hem gaat het hier – vandaag de dag niet meer kennen. Zijn werk, aldus Delaere, lijkt nu al op het kerkhof van vergeten boeken te zijn beland. En dus spreekt hij in “Saul Bellows romaneske waarheid” de hoop uit dat literatuurminnaars het tij voor dit dreigende verlies snel zullen doen keren, waarbij hij tevens aannemelijk wil maken dat ook filosofen reden hebben zich dat mogelijke verlies aan te trekken. 

In zijn bijdrage “Zwart en wit in het licht van de rede, over Kant en racisme” richt Herman van Erp zich op het betoog van de Nigeriaanse filosoof Emmanuel Eze waarin deze stelt dat Kants begrip van rationaliteit, evenals dat van Habermas, racistisch is. Daarbij valt het zeker niet te ontkennen dat tot in het recente verleden antropologische theorieën het begrip rationaliteit vaak op racistische wijze hebben gebruikt, alsof niet-Westerse volkeren minder rationeel zouden zijn. Daarbij gaat Van Erp tevens in op de Kameroense filosoof Achille Mbembe en diens aansprekende cultuurfilosofische analyse van wat als ‘zwarte rede’ getypeerd kan worden. Het debat over racisme roept vandaag de dag heftige emoties op, juist vanwege het toenemende ‘identiteits-denken’ (zie daarvoor het voorafgaand themanummer van F&P). Standpunten en individuen botsen, en je kunt je afvragen of het niet mogelijk is dat de deelnemers aan het debat “de botsing van hun kritiek met enige humor kunnen bezien en begrip voor elkaars standpunten kunnen opbrengen?” 

Je zou kunnen zeggen dat dat laatste – humor en begrip – de uitkomst is, in elk geval ten dele, van de volgende bijdrage, “Twee voetnoten, over discriminatie en racisme bij David Hume” door Ton Vink. Vanwege een racistische voetnoot in een van de essays van David Hume besloot de universiteit van Edinburgh onlangs diens naam van een naar hem vernoemd universiteitsgebouw te schrappen. Het gebouw moest nu maar vernoemd worden naar de locatie ervan: 40 George Square. Helaas ontdekte een derde-jaars student dat de nieuwe naamgever, George Brown, een 18-eeuwse soldaat was, wiens familie enkele van de grootste suikerplantages op Jamaica exploiteerde, met meer dan 1.000 slaven. Men is in gesprek met elkaar! Dat doet overigens niets af aan de vraag of Hume zich in het essay dat aanleiding tot deze commotie is, eigenlijk wel steeds aan zijn eigen kennistheoretische uitgangspunten heeft gehouden. 

In zijn “Minima Philosophica: Optimisme of mooipraterij over natuur in het tijdperk van de mens?” onderzoekt Jozef Keulartz de vraag of, en zo ja tot op welke hoogte, het optimisme over de veronderstelde sterke vergroting van de biodiversiteit door de moderne mens gerechtvaardigd is. Worden we daar echt blij van? 

Vervolgens bespreekt Kees Hellingman Hoe de evolutie onze kijk op de wereld verdiept geschreven door Mark van Vugt. Na informatie over een prijsvraag van de Vereniging van Ethici in Nederland besluit een korte rubriek Signalementen dit nummer van F&P.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 41 (2020) 3, thema:

IDENTITEIT

'Identiteit' is een geruststellend concept. Wie zichzelf identiteit toekent meent te beschikken over zelfkennis en heeft een besef van eigenheid die niet fundamenteel wordt aangedaan door innerlijke en uiterlijke veranderingen. Het belang van een goed ontwikkelde persoonlijke identiteit is evident. Evenwicht en zelfvertrouwen zijn voorwaarden om vrij en autonoom in de wereld te kunnen optreden. Identiteit is evenwel geen statisch begrip. De dynamiek krijgt gestalte in onze omgang met anderen. In de persoonlijke levensgeschiedenis vormen wij onszelf binnen de familie waarin we opgroeien en ontwikkelen wij ons door de relaties die we aangaan. In de algemeen menselijke geschiedenis leveren gender, cultuur, ras, natie en religie de waarden die we in meer of mindere mate articuleren om onszelf vorm te geven. Identificatie is slechts één aspect van de ontwikkeling van een eigen identiteit, de omgekeerde richting van toeschrijving is een ander aspect. Als er specifieke noties verbonden zijn met ‘mannelijkheid’ dan laten deze de individuele man niet ongemoeid. Een zekere onvrijheid en inauthenticiteit liggen op de loer, bijvoorbeeld door het ongemak van het keurslijf of de zelfopgelegde herhaling van het rolmodel. Identiteit is op deze manier ook het resultaat van mogelijkheden en bedreigingen van buitenaf. We kunnen bovendien aangesproken of juist genegeerd worden omwille van een identiteit die ons ongevraagd wordt toegeschreven. In die zin is identiteit ook een verontrustend concept. In de sferen van politiek en cultuur kan het inzet worden van machtsstrijd, discriminatie en polarisatie.

Het themagedeelte in dit F&P-nummer over identiteit – onder redactie van Patrick Delaere, Cees Maris en Frank Rebel – opent met “Nederlands Gouden Eeuw en de nationale identiteit” door Maarten Prak: “Op donderdag 12 september 2019 kondigde het Amsterdam Museum aan dat het de term ‘Gouden Eeuw’ zou vervangen door de neutrale aanduiding ‘zeventiende eeuw’.” De gevolgen waren in het huidige tijdsgewricht vrij voorspelbaar: ‘links’ vond het een goed idee, ‘rechts’ was tegen en de wetenschapper zocht de nuance. Stond de Nederlandse identiteit hier op het spel? En is dit eigenlijk wel zo zwart-wit: “Net als over de Tweede Wereldoorlog, toen de Nederlanders niet allemaal ‘goed’ of ‘fout’ waren en tussen die twee uitersten allerlei schakeringen van gedrag bestonden, kun je over de Gouden Eeuw uiteenlopende verhalen vertellen. Het debat dat losbarstte naar aanleiding van het besluit van het Amsterdam Museum om de term ‘Gouden Eeuw’ te laten vallen, maakt nog eens heel duidelijk hoe diep die term in het Nederlands bewustzijn verankerd is.”

Maar ook elders wordt identiteit gekoesterd, al gaat dat daar anders, zoals Machiel Keestra laat zien in zijn bijdrage “Van narratieve tot dialogische identiteit. Identiteit en refiguratie tijdens de Keti Koti Tafel”. Als iets hetzelfde kan blijven en toch tegelijkertijd aan verandering onderhevig kan zijn, geldt dan niet ook voor ‘identiteit’ dat het geen stilstand en onveranderlijkheid hoeft te beteken? Wordt ‘identiteit’ dan niet juist een verhaal, een narratief dat plaatsvindt als dialoog die raakt aan identiteit? Zorgt dit wellicht voor een geheel nieuwe uitdaging en verrijking van dat narratief, met een grote impact voor zowel het individu als voor de relatie? “Deze vragen wil ik in dit artikel onderzoeken, gemotiveerd door zowel het filosofische perspectief als door mijn ervaringen als mede-initiatiefnemer van de ‘Keti Koti Tafel’, waarin een dergelijke dialoog centraal staat.”

Ook in politiek en recht speelt ‘identiteit’ steeds meer een rol, zoals Yussef Al Tamimi in zijn bijdrage “Identiteit en emoties bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens” laat zien: “De ruk naar populisme in de Verenigde Staten en Europa heeft ertoe geleid dat vraagstukken over identiteit in toenemende mate politieke en publieke debatten domineren.” En ook in het recht speelt identiteit een steeds grotere rol doordat verschillende groepen en individuen erkenning van hun identiteit bij de rechter zoeken. Dat gaat niet zonder problemen: “Mensenrechten worden doorgaans gezien als de vertegenwoordiging van objectieve en universele belangen die van nature tot de mens behoren. Hoe kan zo iets subjectiefs als identiteit dan toch bescherming genieten in het recht?” Al Tamimi richt zijn aandacht op het identiteitsbegrip van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en vergelijkt dat begrip met twee gevestigde identiteitstheorieën uit de sociale filosofie, die van Charles Taylor en Axel Honneth.

Dat ‘identiteit’ al snel raakt aan de problematiek van ‘discriminatie’ onderzoekt Cees Maris in zijn korte bijdrage “Zwart-wit in een niet-ideale communicatiegemeenschap”. In Nederland heeft het gedrag van politie, woningbouwvereniging en belastingdienst de vraag naar het bestaan van ‘structureel racisme’ opnieuw onder de aandacht gebracht. Bij Reni Eddo-Lodge, Engelse activiste met een Nigeriaanse achtergrond, liep de onvrede over dergelijk ‘racisme’ zo hoog op dat ze in 2014 een blogtekst schreef met de veelzeggende titel: Waarom ik niet langer met witte mensen over racisme praat. Helpt dat laatste, of is het niet juist een reden wél te praten?

In haar “Minima Philosophica: Lang leve het vrouwenquotum” gaat Evelien Tonkens in op de twee meest gehoorde argumenten tegen een vrouwenquotum: “Wanneer vrouwen de baas worden dankzij een quotum, danken ze die positie aan hun sekse en dus niet aan hun kwaliteiten. Een vrouwenquotum gaat daarmee ten koste van de kwaliteit. Het is ook slecht voor het zelfvertrouwen van vrouwen. Immers, omdat ze vanwege hun sekse in plaats van hun kwaliteiten worden aangenomen, zullen ze zich onzeker voelen over hun kwaliteiten, en zullen anderen daar ook minder vertrouwen in hebben.”

Hieraan aansluitend bespreekt Patrick Delaere De leugens die ons binden. Een nieuwe kijk op identiteit van Kwame Anthony Appiah, de Nederlandse vertaling van The Lies That Bind. Rethinking Identity: Creed, Country, Color, Class, Culture uit 2018. In dit boek verzet Appiah zich tegen essentialistische opvattingen van identiteit, berustend op misleidende stereotyperingen (ras, natie, de geclassificeerde religies…). Identiteiten zijn veel vloeibaarder en gecompliceerder dan algemeen wordt aangenomen. Wat betekent dit voor het verwijt van ‘culturele toe-eigening’?

En verder in dit nummer:

Vragen zijn er in soorten en maten. In een korte column vertrekt Laura Keulartz vanuit een normaal gesproken best wel prangende vraag: “Wie is er nou gek: de psychiater, mijn man, of ik?”

De volgende bijdrage is van de hand van Klaas Rozemond: “Zelfbeschikking en wilsbekwaamheid van mensen met dementie in verband met beslissingen over euthanasie: de paradigmawisseling in de medische ethiek en het gezondheidsrecht”, over de zaak van de verpleeghuisarts die het leven beëindigde van een patiënte met gevorderde dementie. Rozemond beargumenteert dat “niet is vastgesteld dat de patiënte wilsonbekwaam was volgens gangbare juridische en medische procedures en criteria.” En voor wie daar vreemd van opkijkt: “Ook de Hoge Raad heeft zich in zijn twee arresten niet uitgelaten over de vraag wat de betekenis van wilsonbekwaamheid in juridische en medische zin is en ook niet over de wijze waarop wilsonbekwaamheid moet worden vastgesteld. De Hoge Raad heeft zich evenmin uitgesproken over de betekenis van het zelfbeschikkingsrecht van patiënten met dementie in verband met beslissingen over hun levenseinde.” En dat betekent dat twee kernbegrippen ‘wilsonbekwaamheid’ en ‘zelfbeschikkingsrecht’ noodzakelijk om nader onderzoek vragen. In deze bijdrage een degelijke voorzet daartoe.

François Levrau bespreekt in “Democratie als entertainment?” het nieuwe boek van Thomas Decreus Spektakeldemocratie waarin Decreus uitlegt wat er volgens hem fout gaat met de democratie. Zoals gebruikelijk eindigt ook dit nummer van F&P – door corona-omstandigheden nog pas no. 3 van deze jaargang – met de rubriek Signalementen. 

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 41 (2020) 2, thema:

OVER ERNST

Patrick Delaere opent dit nummer van F&P met zijn bijdrage waarmee hij tevens afscheid heeft genomen van zijn officiële positie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, dit vanwege het onlangs bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd, iets wat in coronatijden natuurlijk van een zekere moed getuigt, want het betekent ook de bevestiging van het  lidmaatschap van de ‘risicogroep’, waarbij ironie en ernst uiteraard om voorrang strijden.

Het treft dat het thema van zijn bijdrage hier verrassend goed bij aansluit: “Als een filosoof de pen opneemt dan is dat om te schrijven over dingen die hij niet begrijpt. In dit essay probeer ik de vraag te beantwoorden waarom mensen zichzelf serieus zouden moeten nemen. Met boeken en artikelen over ironie of authenticiteit kan een filosofische bibliotheek worden gevuld; om de vraag wat onder ernst moet worden verstaan hebben veel minder denkers zich bekreund.” Mensen zien zich gesteld voor ‘the weird problem of having a life’, en dat vraagt bij tijd en wijle om ernstige overwegingen. Maar om welke ernst gaat het dan? Metafysische ernst? Epistemische ernst? Morele ernst? Het verrassende resultaat is “een kleine apologie van de ernst”.

Die ernst keert terug in de bijdrage “Een kleine burgerschapsdiagnostiek. Over het belang van megalomane burgers in tijden van klimaat- en coronacrisis” door François Levrau, meer speciaal in de vraag wat er van burgers verwacht kan worden, en misschien ook wel verwacht moet worden. Want het creëren van een stabiele en gezonde samenleving is niet alleen afhangkelijk van de robuustheid van regels, wetten, straffen en sociale instituties, maar zeker ook van kwaliteiten, eigenschappen en gedragingen van burgers. En derhalve besluit Levrau: “Zo beschouwd zijn politiek en burgerschap innig met elkaar verweven en staat of valt de stabiliteit en rechtvaardigheid van een samenleving met de mate waarin burgers ook in hun dagdagelijkse handelingen en keuzes – in hun persoonlijke ethos – zoveel als mogelijk tegemoet komen aan wat de regels, wetten, sociale instituten willen gerealiseerd zien worden. In een tijd waarin mensen de handleiding van het leven vooral in zichzelf lijken te (moeten) zoeken teneinde zich onbelemmerd te kunnen ontwikkelen, is dit alles behalve evident. Hierin schuilt een belangrijke maatschappelijke en politieke opdracht.”

Natuurlijk speelt – in coronatijden niet zonder ironie – ernst ook een rol in de discussie rond ‘voltooid leven’ en in het over dat onderwerp aangekondigde wetsvoorstel. In zijn bijdrage “The Long and Winding Road van de Wet Voltooide Leven. Over het Perspectief-onderzoek inzake ‘voltooid leven’” gaat Ton Vink nader in op het onderzoeksrapport “Perspectieven op de doodswens van ouderen die niet ernstig ziek zijn: de mensen en de cijfers” door de commissie Van Wijngaarden. We zijn in afwachting van het definitieve sluitstuk van de lange en moeizame weg die moe(s)t leiden naar de Wet Voltooid Leven. Met op zichzelf prijzenswaardige inzet heeft D66 Kamerlid Pia Dijkstra op de dag van de presentatie van het bewuste rapport van de commissie-Van Wijngaarden laten weten dat zij binnen een paar weken – Corona moest haar ware gezicht nog laten zien – een wetsvoorstel wil indienen “voor hulp aan ouderen die vinden dat hun leven voltooid is.” Want volgens haar biedt het onderzoek van de commissie-Van Wijngaarden daar voldoende aanknopingspunten voor. Voor alle zekerheid, de ‘hulp’ die Dijkstra op het oog heeft, is hulp bij de zelfdoding van de ouderen in kwestie. En daar wordt vanzelfsprekend heel verschillend over gedacht.

De “Minima Philosophica: Een eigentijds gesprek” door Tim van Heuven en Lieve de Vreede werpen in dialoogvorm een relativerende kijk op al die ernst in corona- en andere tijden: “In ons hele gesprek heeft u nog geen moment gelachen of opgemerkt hoe prachtig de zon weerspiegeld wordt door de met dauw beslagen takken van de bomen. Kijk eens om u heen! Geniet, leef, lach… Verwonder!”

Vervolgens bespreekt Kees Vuyk De democratie denken. Werk in uitvoering geschreven door Pierre Rosanvallon, en Casper Verstegen Theorie van de kraal: Kapitaal – Ras – Fascisme  door Willem Schinkel en Rogier van Reekum. Een deze keer extra uitgebreide rubriek Signalementen besluit dit nummer van F&P. 

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 41 (2020) 1, thema:

JOURNALISTIEK en ETHIEK

Op 8 november 2019 organiseerde de Vereniging van Ethici in Nederland (VvEN) een zgn. interdisciplinaire ‘toekomstverkenning’, met als thema: ‘Journalistiek en Ethiek’. In tijden van nieuws, ‘nieuws’, nepnieuws of fake news en als voorlopig hoogte- of dieptepunt ‘deepfake’, is dat bepaald een actuele kwestie en voor de redactie van Filosofie & Praktijk aanleiding tot een themanummer, in samenwerking met de Vereniging van Ethici.

Het thema wordt na deze inleidende pagina verder toegelicht en ingeleid door Jan Vorstenbosch (“Journalisten en ethici. Een nieuwe toekomst voor een moeizame relatie?”), waarna bijdragen volgen van Leonie Breebaart (“De digitale revolutie en de journalistieke ethiek: klem of kans voor de krant?”), Marcel Becker (“Journalistieke ethiek in het digitale tijdperk. Herijking nodig?”), Marcel Broersma (“Grensoverschrijdend gedrag in een digitaal speelveld. Over de legitimiteit van journalistiek”) en Sjoerd de Jong (“Objectief is iets anders dan neutraal”); allen deelnemers aan de bewuste ‘toekomstverkenning’.

 

Cees Maris (“Selfie: Mijn seks is stuk”) en Ton Vink (“Minima Philosophica: Journalistiek en ethiek, de bescherming van/tegen journalisten”) vullen het thema aan vanuit de F&P-redactie.

 

Patrick Delaere verzorgt een reviewartikel naar aanleiding van Beate Rösslers Autonomie. Een essay over het vervulde leven en Joachim Nieuwland zorgt voor een bespreking van Dieren in ons midden. Samenleven met dieren in het tijdperk van de mens van Jozef Keulartz. Een korte rubriek Signalementen besluit dit nummer van F&P.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 40 (2019) 4; thema:

Euthanasie of humaan sterven in Nederland

November 2019 kwam het Centraal Bureau voor de Statistiek in de reeks Statistische Trends met de online-publicatie “Opvattingen over euthanasie” (www.cbs.nl). Het gaat daarbij om de resultaten van een onderzoek, uitgevoerd in de periode maart – juni 2018 door middel van in te vullen vragenlijsten.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 40 (2019) 2, thema:

Klimaatschuld

Volgens velen staat wel vast dat het Westen op grond van de  klimaatverandering ‘schuld’ heeft bij de ontwikkelingslanden, dat wil zeggen, men stelt dat het geïndustrialiseerde Westen meer dan zijn ‘eerlijke deel’ van de absorptiecapaciteit van de aarde heeft gebruikt en dat het zijn schuld die langs die weg is ontstaan, jegens de arme landen moet inlossen. Hoe wijdverbreid die opvatting ook mag zijn: een kritische analyse is op zijn plaats, aldus Menno Kamminga in zijn openingsbijdrage “Westerse klimaatschuld? Een ethische kritiek”.

Ondanks enkele aannames “die de schuldvisie juist initiële sterkte geven” verdedigt Kamminga vervolgens de stelling “dat de notie van westerse ‘klimaatschuld’ ethisch twijfelachtig is.” Vooral twee argumenten spelen daarbij een rol: “Ten eerste is de creatie van welvaart en bestrijding van armoede via fossiele hulpbronnen en technologie een westers-culturele uitvinding, die gebaseerd is op hulpbronnen als constructie in plaats van als louter materie.” En daarnaast : “Ten tweede maken ontwikkelingslanden zich schuldig aan een dubbele moraal voor zover ze zowel van het Westen klimaatschuldbetaling eisen als zelf fossiele hulpbronnen (willen) aanwenden voor hun eigen economische ontwikkeling.”

De uiteindelijke conclusie luidt dan: “De westerse weerstand tegen klimaatschuld heeft morele kracht en moet dus niet worden afgedaan als louter politiek en gericht op eigenbelang.”

 Natuurlijk vraagt dat om weerwoord en commentaar, en dat wordt geleverd in een viertal korte reacties van de hand van Pieter Pekelharing, “Schuld is de kwestie niet”; Marcel Wissenburg, “Klimaatnijd en boter”; Michiel Korthals, “Ik vertrap je, maar omdat ik je daarna veel goeds geef, heb ik geen schuld!”; en Floris van den Berg, “Niet terugkijken maar vooruitblikken”. Het laatste woord, althans op deze pagina’s, is aan Menno Kamminga.

In zijn Minima Philosphica “De paradox van de tolerantie” bespreekt Cees Maris naar aanleiding van de afzegging door de Egyptisch-Amerikaanse feministe Mona Eltahawy om in debatcentrum De Balie te komen debatteren, de ‘paradox van de tolerantie’. Wanneer – naar Karl Popper – “de intoleranten elke argumentatie weigeren en geweld verkiezen, hebben de verdraagzamen in geval van nood alle recht onverdraagzaamheid buiten de wet te stellen.” Maar was dat ook wat er hier speelde?

Vervolgens gaat Saniye Çelik in haar bijdrage “Diversiteit vanuit het perspectief van waarden” nader in op rol en betekenis van de groeiende diversiteit in de Nederlandse samenleving. Daarbij is het dan van belang te weten “wat diversiteit in essentie is en waar het aan bijdraagt.” En om een antwoord te vinden op de vraag “hoe diversiteit, inclusie en waarden zich tot elkaar verhouden.” Tevens rijst daarbij de vraag “vanuit welke waarden mensen en organisaties diversiteit kunnen bevorderen.” Uiteindelijk komt het erop neer een goede weg te vinden om diversiteit tot “de normaalste zaak van de wereld” te kunnen maken.

In “Caster Semenya, of de worsteling van de sport met ‘de’ vrouw, het lichaam en het toeval” gaat Jan Vorstenbosch nader in op de uitsluiting van de Zuid-Afrikaanse atlete Caster Semenya, tweevoudig Olympisch kampioen op de 800 meter. De zaak heeft inmiddels al de nodige aandacht gekregen, maar blijft ethisch relevant “vanwege de intrigerende wisselwerking tussen normatieve vragen die elders relatief zelden gesteld worden.” Bij die vragen gaat het dan onder meer “om de rol die het lichaam en geluk of toeval spelen in de ‘natural lottery’, de wijze waarop mensen relatief willekeurig bedeeld zijn met genetisch overgedragen, lichamelijke aanleg in negatieve zin (handicaps, erfelijke ziektes) maar ook in positieve zin (talenten en fysiologische voordelen).” Moet iemand als Semenya in feite gestraft worden voor haar vermogen om in een specifieke sport uit te blinken en de top te bereiken?

Aansluitend volgen nog twee boekbesprekingen. Kees Hellingman bespreekt Tegen de vrouw. De wereldwijde strijd van rechtsisten en jihadisten tegen de emancipatie van Abram de Swaan. Casper Verstegen gaat nader in op Identity: Contemporary Identity Politics and the Struggle for Recognition van Francis Fukuyama. De rubriek Signalementen besluit zoals gebruikelijk ook weer dit nummer van F&P. 

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 40 (2019) 1, thema:

Hoe staat het met de waardering van huwelijk en liefde? En trouwens, wat is dat een ‘huwelijk’? Iets van vroeger? Toen mensen bij elkaar bleven ‘vanwege de kinderen’? Of natuurlijk ‘uit liefde’! Maar in liefde (en oorlog!) is alles geoorloofd. Nou ja, alles… Maar er kan veel… Dit themanummer van F&P – met dank aan Patrick Delaere en Cees Maris voor hun redactionele arbeid – gaat op zoek.

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 39 (2018) 4; thema:

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 39 (2018) 3; thema:

Filosofisch racisme & tirannie van de minderheid 

Dit derde nummer van de negenendertigste jaargang van Filosofie & Praktijk opent met het vervolg op de vraag naar racisme in de westerse filosofie. Cees Maris presenteert het tweede deel van zijn tweeluik. 

    Deel 1 van zijn essay (zie het vorige nummer van F&P) gaat over filosofisch racisme. Geestelijke voorvaderen van de liberale politieke filosofie vertoonden een bedenkelijke houding jegens kolonialisme en slavernij. Kant heeft zich expliciet racistisch uitgelaten, Locke heeft op zijn minst zijn handen vuilgemaakt aan de koloniale slavernij. Vandaar dat Afrikaanse filosofen als Mogobe Ramose de westerse filosofie verwerpen als een imperialistisch project. Ramose acht de politieke moraal van de Afrikaanse Ubuntu-filosofie superieur aan de liberale staatsleer met haar individuele mensenrechten. Volgens Wouter Veraart (VU) is de liberale politieke theorie als zodanig inderdaad besmet door dit racistische verleden. Maris brengt tegen deze laatste stelling in dat ze het onderscheid tussen genese en rechtvaardiging miskent. De liberale theorie heeft zich inmiddels gezuiverd van haar historische zonden; de liberale grondbeginselen van vrijheid en gelijkheid verbieden juist slavernij en koloniale onderwerping.

In deel 2 in dit F&P-nummer gaat Maris nader in op de oproep van Ramose en Veraart tot een dialoog tussen westerse en niet-westerse visies. Het gaat in het bijzonder om het afro-communalistische ideaal van Ubuntu (menselijkheid), dat volgens Ramose en geestverwanten ook buiten Afrika aantrekkelijk kan zijn. Maar in de Afrikaanse politieke filosofie is Ubuntu een omstreden concept. Daarom wordt Ramose’s Afrikaanse filosofie door ubuntu geplaatst in het bredere Afrikaanse Ubuntu-debat. Deze uiteenzetting mondt uit in een meerstemmige dialoog waarin het Ubuntu-ideaal wordt vergeleken met het politiek liberalisme.

        Gezien het debat in de Afrikaanse politieke filosofie concludeert Maris dat het Ubuntu-ideaal minstens twee varianten kent, die in een kritische dialoog met het liberalisme kunnen worden vergeleken op aantrekkelijkheid. Hij eindigt met een voorbeeld van zo’n dialoog.

Vervolgens buigt François Levrau zich over de vraag “Heerst de tirannie van de minderheid? Over rechten, multiculturalisme en dialoog”.

De vraag die hij in zijn artikel onderzoekt is of er zoiets bestaat (of kan bestaan) als een ‘tirannie van de minderheid’. “Is het zo dat de samenleving, mede als gevolg van de grondwettelijke bescherming tegen de tirannie van de meerderheid, het risico loopt te worden gevormd in functie van datgene wat een ‘onverzettelijke minderheid’ wil?”

Hij licht eerst toe wat hij met een ‘onverzettelijke minderheid’ bedoelt en beschrijft het principe aan de hand waarvan zij haar impact zou kunnen laten gelden. Vervolgens legt hij uit waarom de logica van de onverzettelijke minderheid een instrument is op basis waarvan xenofobische/islamofobe retoriek kan gedijen. De daarop volgende paragraaf diept dit conceptueel onderscheid verder uit. Kunnen we ons beroepen op criteria die bepalen welke claims wel/niet kunnen worden geaccommodeerd, zonder dat men daarbij de angst moet hebben door de dictaten van de minderheid te worden overheerst?

Vervolgens komt aan bod de mate waarin internationale verdragen en de codificatie van universele rechten in nationale wetgeving ervoor hebben gezorgd dat het (culturele) zelfbeschikkingsrecht van de meerderheidsgroep werd beperkt ten voordele van minderheidsgroepen, en de vraag of de interculturele dialoog enig soelaas kan brengen in de ‘erkenningsstrijd’ tussen meerderheidsgroep en minderheidsgroep. Tegen de achtergrond van het werk van Will Kymlicka alsmede Bhikhu Parekh en Chandran Kukathas bespreekt Levrau ook het alternatief van een samenleving die uit naast elkaar bestaande groepen bestaat. 

 

In zijn Minima Philosophica bespreekt Ton Vink de vraag naar de bescherming van dan wel tegen journalisten. “Want ja, (goede) journalistiek kan ook in verval raken. Impact, ophef en sensatie zijn de Homerische Sirenen voor de journalist van vandaag, en iets heel anders dan waarheidsvinding.”

 

Alfred Archer buigt zich in bijdrage over de vraag naar de “Bewondering van het immorele”. Een klassiek voorbeeld levert natuurlijk Roman Polanski (die schuld bekende en zijn land ontvluchtte) maar die lang niet de enige beroemdheid is die immoreel heeft gehandeld. De recente #metoo campagne heeft ertoe geleid dat een aantal bekende artiesten – onder wie Louis CK en Kevin Spacey, maar de rij wordt langer – werd beschuldigd van immoreel gedrag.

Is het gepast om deze artiesten ondanks hun immorele gedrag te bewonderen om hun artistieke talenten?  Archer analyseert twee manieren om de stelling te verdedigen dat het bewonderen van immorele kunstenaars moreel problematisch kan zijn. De eerste redenering is gebaseerd op de opvatting dat bewondering een waardering van iemands volledige persoonlijkheid inhoudt. Hier legt Archer uit waarom deze redenering niet overtuigend is. Vervolgens stelt hij een alternatieve argumentatie voor die wel overtuigend aangeeft waarom bewondering voor immorele kunstenaars een belediging van hun slachtoffers kan inhouden.

 

In de volgende bijdrage houdt Ton Vink in “Wil, wilsverklaring & verantwoordelijkheid” een “Pleidooi voor een nieuwe lezing van art. 2.2 van de euthanasiewet.” Hij betoogt dat problematische casuïstiek inzake de toepassing van art. 2.2 van de Wet Toetsing Levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (WTL) waar het gaat om patiënten met gevorderde dementie de laatste jaren laat zien dat de oorspronkelijke lezing van dit onderdeel van de WTL negatief blijkt uit te pakken, voor alle betrokkenen: voor de patiënt, voor de naasten en latere nabestaanden, en voor de dokter. 

    Er zijn sinds het vankrachtworden van de WTL alweer meer dan vijftien jaar gepasseerd. Er is in die jaren ervaring opgedaan, veel ervaring. En van ervaring kun je – moet je – leren. En dat kan resulteren in een nieuwe lezing van art. 2.2. Tijd dus voor een poging tot zo’n nieuwe lezing en een bespreking van de mogelijkheden die er in geval van dementie wel degelijk zijn om te komen tot een ‘goede dood’.

 

Daarna bespreekt Tim Wolff De populistische verleiding. De keerzijde van de identiteitsillusie van Sybe Schaap en buigt Pieter Pekelharing zich in een column over de bestseller Homo Deus. A brief history of tomorrow van de Israëlische historicus Yuval Noah Harari. De gebruikelijke Signalementen sluiten dit nummer van F&P af.

------------------------------------------------

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 39 (2018) 2; thema:

Ras, Discriminatie, Seks, Macht 

Dit tweede nummer van de negenendertigste jaargang van Filosofie & Praktijk opent met de vraag naar racisme in de westerse filosofie. In zijn bijdrage “Filosofisch racisme en Ubuntu. Afrikaanse filosofie en westers racisme” onderzoekt Cees Maris de rol van “het filosofisch racisme in het Westen” waarmee de Zuid-Afrikaanse filosoof Mogobe Ramose de westerse filosofie confronteert in zijn boek African Philosophy Through Ubuntu (1999). Maris’ bespreking bestaat uit twee delen. In dit nummer van F&P het eerste deel van waarin hij ingaat op de “stelling dat het racisme van een aantal grondleggers van de liberale politieke filosofie, met name John Locke, de liberale theorie als zodanig dodelijk heeft besmet.” Voor Ramose is dat wel degelijk het geval, met als gevolg de z.i. gerechtvaardigde eis dat het universitaire curriculum wordt gedekoloniseerd vanwege het inherente racisme van de westerse filosofie.” Minder ‘witte wijsbegeerte’! Maris brengt daartegenin “dat deze visie het onderscheid tussen genese en rechtvaardiging miskent, en dat het politiek liberalisme zich inmiddels heeft gezuiverd van de vooroordelen van zijn geestelijke vaders.” In deel 2 (in nr. 3 van deze jaargang) plaatst Maris Ramose’s filosofie in het brede Afrikaanse Ubuntu-debat. Daarbij vergelijkt hij “de politieke uitwerking van de Ubuntu-filosofie met het politiek liberalisme: welk van beide visies biedt de beste grondslag voor een constitutie in een moderne samenleving? Elke conclusie is voorlopig, dus het resultaat nodigt uit tot verdere dialoog.”  

Vervolgens betreden we een ander gebied waarop macht en discriminatie een rol spelen, met de bijdrage “Een reflectie op #metoo en de rol van onze morele sentimenten in desorienterende tijden” van Maureen Sie. Het betreft een vertaling van haar oratie (9 februari 2018) die F&P – gericht op Nederlandstalige bijdragen – graag opneemt. Sie verwijst naar het “bewonderenswaardige en ontroerende stuk Unspeakable Conversations” van Harriet McBryde Johnsonwaarin deze haar ontmoeting en discussie met dierenrechtenactivist Peter Singer beschrijft, die de visie verdedigt dat het leven van een ernstig gehandicapte persoon – van haar leven dus – minder waard te leven is, dan dat van valide mensen. McBryde Johnson, aldus MaureenSie, “is het daarmee grondig oneens. Ze noemt het een ‘vooroordeel’, een vooroordeel waar ze haar hele leven tegen gestreden heeft. Een visie die wellicht des te meer meer pijn doet omdat hij verdedigd wordt door een filosoof die zich hard maakt om het lijden van niet-menselijke dieren onder de aandacht te brengen en er ons toe te bewegen ons dat lot aan te trekken.” De bijdrage van Sie “gaat over de belangrijke rol van morele sentimenten in onze dagelijkse omgang met elkaar, zoals geillustreerd door de gedocumenteerde ontmoeting tussen McBryde Johnson en Singer.” Die rol wordt door haar verder toegelicht en uitgewerkt “aan de hand van #metoo zonder uit het oog te verliezen dat deze sentimenten ook regelmatig en dikwijls kunnen ontsporen, vooral wanneer partijen tegenover elkaar komen te staan en onze sentimenten vooral uitdrukking geven aan wat McBryde Johnson hierboven ‘een stammenstrijd’ noemt.”  

De korte bijdrage “Seks & macht” van Annemie Halsema sluit hierbij aan: “Hoe komt het toch dat seks en macht zo nauw met elkaar zijn verweven? Als de #metoo–discussie één filosofische vraag oproept, is het deze wel. Waarom is seks hét middel van mannen in machtige posities om vrouwen aan zich te onderwerpen? Waarom laten vrouwen dat gebeuren?” Is die vraag te beantwoorden “vanuit de aard van seksualiteit zelf”? 

In zijn Minima Philosophica gaat Marc Davidson op de verhouding tussen humanisme en duurzaamheid. “Juist het humanisme kan een duurzame leefstijl inbedden in een levensbeschouwing en verbinden aan een zingevingsperspectief. Het humanisme zal dan echter wel wat accenten moeten verleggen.” Maar welke accenten, en hoe die te verleggen? 

Michiel Korthals – onlangs verscheen zijn boek Goed Eten. Filosofie van voeding en landbouw – laat in zijn bijdrage “Voeding laat de wereld draaien” zien welke lessen uit dat gegeven te destilleren vallen. Die lessen betreffen bijvoorbeeld de scherpe filosofische tegenstelling tussen leven en dood, en een nette verdeling in soorten, want ook mensen behoren niet uitsluitend tot een aparte soort maar zijn een vermenging van veel soorten. “Mensen zijn (net als andere organismen) ingebed in complexe levende en niet-levende systemen, die allen een dynamisch, mutualistisch en procesmatig karakter hebben. Voeding in en tussen die systemen bewerkstelligt voortdurende vernieuwende transformaties, waar de betrokken organismen dan weer op reageren.” En die lessen resulteren ook in opdrachten voor de mens. “De inbedding van mensen in de wereld van organismen en dode processen heeft een buitengewoon uitgebalanceerde complexiteit en vraagt zowel om cognitieve als ethische vaardigheden van de kant van de mens.”  

Cees Maris keert nog eens terug met een korte bijdrage “Consument in narco-staat. Is drugsgebruik wel normaal?”uitgaande van het rapport Noodkreet Recherche (2018) dat de wereldpers haalde door de waarschuwing dat Nederland een ‘narco-staat’ aan het worden is. Maris: “We kunnen leren van de geschiedenis: het inzicht dat de oorlog tegen milde drugs niet kan worden gewonnen, heeft al geleid tot wereldwijde pacificatie. De Nederlandse overheid doet er goed aan deze globale ontwikkeling te volgen.”  

Bart van Leeuwen zorgt voor een bespreking van Rechtsstaat in Verval. Over de Lange Mars door de Instituties (Damon, 2016, 400 pp.) van Sybe Schaap.

Jan Vorstenbosch recenseert de eerste drie delen (2017, 2018) uit de serie “De Woorden van...”, een uitgave van de Internationale School voor Wijsbegeerte. 

Albert Heringa reageert op de bijdrage van Ton Vink in het vorige nummer van F&P, “De zaak Heringa, het eerste decennium 2008-2018”. Vink zorgt voor een kort naschrift. 

Vervolgens komt er nog een korte column van Bart van Leeuwen “De student een flaneur, de universiteit een passage”, waarna de gebruikelijke Signalementen dit nummer afsluiten.

----------------------------------------

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 39 (2018) 1; thema's:

Privacy & nepnieuws / Een zelfgekozen levenseinde 

Dit eerste nummer van de negenendertigste jaargang van Filosofie & Praktijk heeft twee thema’s tot onderwerp: ‘Privacy en nepnieuws’ en ‘Een zelfgekozen levenseinde’. 

Het thema ‘Privacy en nepnieuws’ opent met een artikel van Bart van der Sloot “Een nieuwe benadering van het recht op privacy. Hoe het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het republicanisme omarmde”. Daarin bespreekt Van der Sloot het recht op privacy, de technologische ontwikkeling en de leidende jurisprudentie in dit kader van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Zijn uitgangspunt is tweeledig: Om te beginnen de constatering “Het recht op privacy komt door een aantal technologische ontwikkelingen steeds meer onder druk te staan. Een voorbeeld is het onderscheid tussen de privésfeer en de publieke sfeer. Alhoewel dit onderscheid nooit absoluut is geweest, kon globaal een onderscheid worden gemaakt tussen het huis van een persoon, waar het grootste deel van het privéleven plaatshad, en de openbare ruimte, waar het publieke en openbare leven zich voltrok. Beide sferen worden in toenemende mate hybride.” Maar met daarnaast de vaststelling “Andersom wordt ook de publieke sfeer steeds meer hybride. Privéhandelingen en privéobjecten zijn steeds vaker in deze ruimte gesitueerd. Een voorbeeld kan zijn de mobiele telefoon, iPad of laptop. Hierop staat een groot deel van het privéleven van mensen en deze apparaten worden meegenomen en benut juist in de publieke ruimte.” Hoe verhoudt zich hier nationale wetgeving tegenover Europese bescherming van grondrechten? 

De volgende bijdrage “‘Nepnieuws’. Filosofische gedachten over het nieuws” is het tweede deel  van een tweeluik van Jan Vorstenbosch over ‘nepnieuws. In zijn eerdere beschouwing over ‘alternatieve feiten’ hield Vorstenbosch een pleidooi voor een serieuze interpretatie van de notie van ‘alternatieve feiten’ in het kader van een filosofie van het nieuws. Daarbij beschouwt hij het begrippenpaar ‘houdbaarheid’ en ‘relevantie’, ontleend aan de argumentatieleer van de Noorse filosoof Arne Naess, als een mogelijk vruchtbaar kader naast de meer gebruikelijke publieke discussies over ‘waarheid’, ‘onpartijdigheid’ en ‘objectiviteit’ van journalistieke berichtgeving. In deel 1 van het tweeluik ging het over houdbaarheid van feitelijke beweringen in nieuwsberichten. In dit artikel gaat het over relevantie van nieuwsberichten. Vorstenbosch probeert de gebruikelijke vereenzelviging te vermijden van ‘alternatieve feiten’ (zoals gebruikt in de discussie, altijd met aanhalingstekens, onhoudbare/onware, bewust leugenachtige en disruptieve berichten) en nepnieuws. Nepnieuws veronderstelt een idee van ‘echt’, relevant nieuws, afkomstig van een ‘echte’ nieuwsbron, ‘alternatieve feiten’ veronderstelt een idee van onhoudbare claims in nieuwsberichten. Sluitstuk vormt de oproep aan filosofen om zich, op wat voor manier dan ook, bezig te gaan houden met fundamentele vragen rond de praktijken van berichtgeving en nieuwsvoorziening in deze tijden. 

In zijn Minima Philosophica “Feit of fictie, de nieuwe macht van de mythe” zorgt Petran Kockelkoren ervoor dat Jan Vorstenbosch op zijn wenken bediend wordt: “Jaarlijks verrijken nieuwe woorden de Nederlandse taal, maar er zijn er maar weinig die zoveel filosofische discussies hebben opgerakeld als het begrip ‘nepnieuws’.” Wat is feit en wat is fictie? En wat is een juiste aanpak? “Fantasten bestoken met feiten heeft weinig zin, hun de verbeelding leren beteugelen wel.”  

Het thema van ‘Een zelfgekozen levenseinde’ opent met de bijdrage “De zaak-Heringa, het eerste decennium 2008-2018” door Ton Vink. Het artikel bevat een overzicht van belangrijke momenten uit het eerste decennium waarin de inmiddels bijna ‘klassieke’ zaak-Heringa zich afspeelt (2008-2018). Er bestaan daarbij opvallende verschillen tussen de vonnissen, en het ‘schuldig’ in ‘schuldig zonder strafoplegging’ uit 2013 voelt als een heel ander ‘schuldig’ vergeleken met het ‘schuldig’ in ‘schuldig met een gevangenisstraf van zes maanden geheel voorwaardelijk’ uit 2018. Was er sprake van ongerechtvaardigd optimisme? Of speelt er iets anders? Daarnaast besteed Vink aandacht aan de bijzondere positie van de hoofdpersonen, aan de vraag hoe en waarom de zaak überhaupt voor de rechter is gekomen en aan wat dit betekent: niet iedereen – denk ook aan de Coöperatie Laatste Wil – lijkt zich even goed bewust van de juridische werkelijkheid en risico’s. En ‘last’, maar zeker niet ‘least’ is er de vraag naar het belang van de rol die mogelijkerwijs is weggelegd voor Europese jurisprudentie, al moet die rol, zo zal blijken, echt nog handen en voeten krijgen. Europees recht weegt echter wel zwaarder dan nationaal recht en dat maakt deze rol tot een punt van blijvend belang, op voorwaarde natuurlijk dat het Europese recht hier een rol krijgt.” 

In “Zelfgekozen levenseinden: hoe lang nog? ‘Leven’, ‘geest’ en ‘dood’ als dwaallichten op weg naar Eijsbouts’ hiernamaals” reageert Hendrik Kaptein op een eerdere bijdrage van Tom Eijsbouts in het vorige nummer van F&P; Eijsbouts geeft een kort antwoord. Kaptein verdedigt dat zelfgekozen levenseinden niet kunnen berusten op keuzen voor de dood en tegen het leven, maar alleen te maken hebben met keuzen voor kortere en betere in plaats van langere en slechtere levens. In zijn bijdrage keerde Eijsbouts zich daartegen: kennis van de dood is er wel degelijk. Dan zouden zelfgekozen levenseinden toch kunnen berusten op voorkeuren voor de dood boven het leven; een opvatting waarin hij niet alleen staat. Maar Kaptein betoogt dat ‘wetenschap van de dood’ tenminste dubbelzinnig is. Niemand kan weten hoe het is om dood te zijn, net zo goed als wetenschap van de dood wél is gegeven in wetenschap van eigen en andermans sterfelijkheid en van de gevolgen daarvan. Het heeft er de schijn van dat Eijsbouts deze dubbelzinnigheid is ontgaan. Dat alles doet natuurlijk niets af aan het feit dat het ieder uiteraard vrijstaat om in van alles te geloven, “hoe het is om dood te zijn” incluis; maar, aldus Kaptein, daar hoort bij dat ‘mijn leven’ en ‘mijn dood’ nooit meer dan metaforen zijn waarmee zo goed mogelijk moet worden geleefd.  

Is geboren zijn – je zou er bijna wat van denken – dan misschien een ongemak? Patrick Delaere recenseert The Human Predicament. A Candid Guide to Life’s Biggest Questions (Oxford 2017) van David Benatar, auteur van Better never to have been (Oxford 2006). Zou de aarde niet beter afgeweest zijn zonder mensheid? Hoe Benatars pleidooi voor ‘realisme met een zwart randje’ op de individuele lezer overkomt zal, aldus Delaere, anders dan Benatar hoopt, niet alleen een kwestie zijn van argument maar ook van temperament.

----------------------------------------

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 38 (2017), 4,

Human enhancement / Dieren in ons midden

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 38 (2017) 3,

Filosofische gedachten over de wens te sterven 

Thomas Mertens opent dit F&P-nummer met zijn bijdrage “Kant over zelfmoord”. Je hoeft het niet eens te zijn met Camus’ stelling dat zelfmoord het enige relevante filosofische vraagstuk is om te erkennen dat de vraag naar de zelfgekozen dood een belangrijk thema is. Recente ontwikkelingen, zoals een verregaande medicalisering van het levenseinde in samenhang met een steeds hogere levensverwachting, hebben aan de ‘actualiteit’ van het zelfgekozen levenseinde en aan de behoefte om op een waardige manier afscheid van het leven te nemen – al dan niet met assistentie van een ander – bijgedragen. De discussie daarover is, opnieuw, aanleiding tot het thema van dit F&P-nummer. Vaak wordt van Kant betoogd dat hij zich expliciet en categorisch heeft uitgesproken tegen zelfmoord. Die zou in strijd zijn met de morele wet die zich, zoals bekend, aan de mens voordoet als een categorisch gebod. En dat klopt: Kant is inderdaad een uitgesproken tegenstander van zelfmoord. Tegelijkertijd wil Mertens laten zien dat Kants opvattingen over het zelf gekozen levenseinde gecompliceerder zijn dan wel wordt verondersteld. Wat bijvoorbeeld te doen wanneer – zoals in een van Kants voorbeelden – de eer alleen maar gered kan worden door voor de dood te kiezen? Mertens: “De gedachte dat de waarde van het leven ondergeschikt kan zijn aan de waarde van de eer, is mijns inziens een aantrekkelijke gedachte. Zij sluit aan bij een klassieke interpretatie van waardigheid als het behoud van status en decorum.” 

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 38 (2017) 2 - Filosofische gedachten over het nieuws:

FILOSOFIE & PRAKTIJK, 38 (2017) 1 - Discussie & debat: