HET MEEST RECENTE NUMMER VAN F&P, september 2020:
FILOSOFIE & PRAKTIJK, 41 (2020) 3, thema:
IDENTITEIT
Identiteit
is een geruststellend concept. Wie zichzelf identiteit toekent meent te
beschikken over zelfkennis en heeft een besef van eigenheid die niet
fundamenteel wordt aangedaan door innerlijke en uiterlijke veranderingen. Het
belang van een goed ontwikkelde persoonlijke identiteit is evident. Evenwicht
en zelfvertrouwen zijn voorwaarden om vrij en autonoom in de wereld te kunnen
optreden. Identiteit is evenwel geen statisch begrip. De dynamiek krijgt gestalte
in onze omgang met anderen. In de persoonlijke levensgeschiedenis vormen wij
onszelf binnen de familie waarin we opgroeien en ontwikkelen wij ons door de
relaties die we aangaan. In de algemeen menselijke geschiedenis leveren gender,
cultuur, ras, natie en religie de waarden die we in meer of mindere mate
articuleren om onszelf vorm te geven. Identificatie is slechts één aspect van
de ontwikkeling van een eigen identiteit, de omgekeerde richting van
toeschrijving is een ander aspect. Als er specifieke noties verbonden zijn met
‘mannelijkheid’ dan laten deze de individuele man niet ongemoeid. Een zekere
onvrijheid en inauthenticiteit liggen op de loer, bijvoorbeeld door het ongemak
van het keurslijf of de zelfopgelegde herhaling van het rolmodel. Identiteit is
op deze manier ook het resultaat van mogelijkheden en bedreigingen van
buitenaf. We kunnen bovendien aangesproken of juist genegeerd worden omwille
van een identiteit die ons ongevraagd wordt toegeschreven. In die zin is
identiteit ook een verontrustend concept. In de sferen van politiek en cultuur
kan het inzet worden van machtsstrijd, discriminatie en polarisatie.
Het
themagedeelte in dit F&P-nummer over identiteit – onder redactie van
Patrick Delaere, Cees Maris en Frank Rebel – opent met “Nederlands
Gouden Eeuw en de nationale identiteit” door Maarten Prak: “Op donderdag 12
september 2019 kondigde het Amsterdam Museum aan dat het de term ‘Gouden Eeuw’
zou vervangen door de neutrale aanduiding ‘zeventiende eeuw’.” De gevolgen
waren in het huidige tijdsgewricht vrij voorspelbaar: ‘links’ vond het een goed
idee, ‘rechts’ was tegen en de wetenschapper zocht de nuance. Stond de
Nederlandse identiteit hier op het spel? En is dit eigenlijk wel zo zwart-wit:
“Net als over de Tweede Wereldoorlog, toen de Nederlanders niet allemaal ‘goed’
of ‘fout’ waren en tussen die twee uitersten allerlei schakeringen van gedrag
bestonden, kun je over de Gouden Eeuw uiteenlopende verhalen vertellen. Het
debat dat losbarstte naar aanleiding van het besluit van het Amsterdam Museum
om de term ‘Gouden Eeuw’ te laten vallen, maakt nog eens heel duidelijk hoe
diep die term in het Nederlands bewustzijn verankerd is.”
Maar ook elders wordt identiteit
gekoesterd, al gaat dat daar anders, zoals Machiel Keestra laat zien in zijn bijdrage
“Van narratieve tot
dialogische identiteit. Identiteit en refiguratie tijdens de Keti Koti Tafel”.
Als iets hetzelfde kan blijven en toch tegelijkertijd aan verandering
onderhevig kan zijn, geldt dan niet ook voor ‘identiteit’ dat het geen
stilstand en onveranderlijkheid hoeft te beteken? Wordt ‘identiteit’ dan niet
juist een verhaal, een narratief dat plaatsvindt als dialoog die raakt aan
identiteit? Zorgt dit wellicht voor een geheel nieuwe uitdaging en verrijking
van dat narratief, met een grote impact voor zowel het individu als voor de
relatie? “Deze vragen wil ik in dit artikel onderzoeken, gemotiveerd door zowel
het filosofische perspectief als door mijn ervaringen als mede-initiatiefnemer
van de ‘Keti Koti Tafel’, waarin een dergelijke dialoog centraal staat.”
Ook in politiek en recht speelt ‘identiteit’ steeds meer een
rol, zoals Yussef Al Tamimi in zijn bijdrage “Identiteit en emoties bij het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens” laat zien: “De ruk naar populisme in de Verenigde Staten
en Europa heeft ertoe geleid dat vraagstukken over identiteit in toenemende
mate politieke en publieke debatten domineren.” En ook in het recht speelt identiteit
een steeds grotere rol doordat verschillende groepen en individuen erkenning
van hun identiteit bij de rechter zoeken. Dat gaat niet zonder problemen: “Mensenrechten
worden doorgaans gezien als de vertegenwoordiging van objectieve en universele
belangen die van nature tot de mens behoren. Hoe kan zo iets subjectiefs als
identiteit dan toch bescherming genieten in het recht?” Al Tamimi richt zijn
aandacht op het identiteitsbegrip van het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens (EHRM) en vergelijkt dat begrip met twee gevestigde identiteitstheorieën
uit de sociale filosofie, die van Charles Taylor en Axel Honneth.
Dat
‘identiteit’ al snel raakt aan de problematiek van ‘discriminatie’ onderzoekt
Cees Maris in zijn korte bijdrage “Zwart-wit in een niet-ideale
communicatiegemeenschap”. In Nederland heeft het gedrag van politie,
woningbouwvereniging en belastingdienst de vraag naar het bestaan van
‘structureel racisme’ opnieuw onder de aandacht gebracht. Bij Reni Eddo-Lodge,
Engelse activiste met een Nigeriaanse achtergrond, liep de onvrede over
dergelijk ‘racisme’ zo hoog op dat ze in 2014 een blogtekst schreef met de
veelzeggende titel: Waarom ik niet langer
met witte mensen over racisme praat. Helpt dat laatste, of is het niet
juist een reden wél te praten?
In haar “Minima Philosophica: Lang leve het
vrouwenquotum” gaat Evelien Tonkens in op de twee meest gehoorde argumenten
tegen een vrouwenquotum: “Wanneer vrouwen de baas worden dankzij een quotum,
danken ze die positie aan hun sekse en dus niet aan hun kwaliteiten. Een
vrouwenquotum gaat daarmee ten koste van de kwaliteit. Het is ook slecht voor
het zelfvertrouwen van vrouwen. Immers, omdat ze vanwege hun sekse in plaats
van hun kwaliteiten worden aangenomen, zullen ze zich onzeker voelen over hun
kwaliteiten, en zullen anderen daar ook minder vertrouwen in hebben.”
Hieraan aansluitend bespreekt Patrick
Delaere De leugens die ons binden. Een
nieuwe kijk op identiteit van Kwame Anthony Appiah, de Nederlandse
vertaling van The Lies That Bind.
Rethinking Identity: Creed, Country, Color, Class, Culture uit 2018. In dit
boek verzet Appiah zich tegen essentialistische opvattingen van identiteit, berustend
op misleidende stereotyperingen (ras, natie, de geclassificeerde
religies…). Identiteiten zijn veel vloeibaarder en gecompliceerder dan algemeen
wordt aangenomen. Wat betekent dit voor het verwijt van ‘culturele
toe-eigening’?
En verder in dit nummer:
Vragen zijn er in soorten en maten. In
een korte column vertrekt Laura Keulartz vanuit een normaal gesproken best wel
prangende vraag: “Wie is er nou gek: de psychiater, mijn man, of ik?”
De volgende bijdrage is van de hand
van Klaas Rozemond: “Zelfbeschikking en wilsbekwaamheid van mensen met dementie
in verband met beslissingen over euthanasie: de paradigmawisseling in de
medische ethiek en het gezondheidsrecht”, over de zaak van de verpleeghuisarts die het leven beëindigde van
een patiënte met gevorderde dementie. Rozemond beargumenteert dat “niet is
vastgesteld dat de patiënte wilsonbekwaam was volgens gangbare juridische en
medische procedures en criteria.” En voor wie daar vreemd van opkijkt: “Ook de
Hoge Raad heeft zich in zijn twee arresten niet uitgelaten over de vraag wat de
betekenis van wilsonbekwaamheid in juridische en medische zin is en ook niet
over de wijze waarop wilsonbekwaamheid moet worden vastgesteld. De Hoge Raad
heeft zich evenmin uitgesproken over de betekenis van het zelfbeschikkingsrecht
van patiënten met dementie in verband met beslissingen over hun levenseinde.”
En dat betekent dat twee kernbegrippen ‘wilsonbekwaamheid’ en ‘zelfbeschikkingsrecht’
noodzakelijk om nader onderzoek vragen. In deze bijdrage een degelijke voorzet
daartoe.
François Levrau bespreekt in “Democratie als
entertainment?” het nieuwe boek van Thomas Decreus Spektakeldemocratie waarin Decreus uitlegt wat er volgens hem fout
gaat met de democratie. Zoals gebruikelijk eindigt ook dit nummer van F&P –
door corona-omstandigheden nog pas no. 3 van deze jaargang – met de rubriek
Signalementen.
----------------------------------------